سال 2023 سالی پرتلاطم و پرحادثه برای خاورمیانه بود که با تغییرات ژئوپلیتیکی، تشدید درگیری ها و فجایع غم انگیز مشخص شد.
همانطور که ما به رویدادهای پر فراز و نشیب سال 2023 فکر می کنیم، بسیار مهم است که در نظر بگیریم که سال 2024 چه اتفاقی برای خاورمیانه خواهد افتاد.
در طول سال گذشته، با تحولات سیاسی عمده، به ویژه توافق عربستان و ایران و عادی سازی سوریه توسط اسد، به نظر می‌رسید که منطقه پتانسیل تغییر شکل را با کاهش تنش‌ها و فرصت‌هایی برای حل و فصل درگیری‌های طولانی‌مدت داشته باشد.
با این حال، سال 2023 نیز با شروع جنگ در سودان در ماه آوریل و کارزار وحشیانه اسرائیل در غزه از اکتبر، شاهد تشدید درگیری بود.
علاوه بر این، یک سری بلایای طبیعی و انسانی، به ویژه ریزش سد درنا در لیبی و زمین لرزه ها در ترکیه، سوریه و مراکش، باعث رنج شهروندان زیادی و مجموع تلفات بیش از 53000 نفر شد.
هیچ یک از این رویدادهای مهم به طور خاص قابل پیش بینی نبودند، با این حال آنها لحظات تعیین کننده ای را در منطقه در سال 2023 ایجاد کردند. علیرغم غیرقابل پیش بینی بودن رویدادها، روندهای کلیدی خاصی ظاهر شده اند که احتمالاً با حرکت به سمت سال 2024 خاورمیانه را به طور قابل توجهی شکل خواهند داد.
مسأله بزرگ غزه
اولاً، کارزار تخریبی مستمر اسرائیل در نوار غزه آماده است تا به شکل‌دهی به دستور کار منطقه تا اوایل سال 2024 ادامه دهد.
مقامات اسرائیلی بارها اشاره کردند که این عملیات ممکن است برای ماه‌ها ادامه یابد، که نشان می‌دهد درگیری طولانی‌مدت و نامتقارن احتمالاً نوار غزه را بیشتر به ویرانه تبدیل کند.
حتی اگر قرار باشد به زودی یک آتش بس بلندمدت حاصل شود، مسائل اساسی پیرامون غزه، از جمله امنیت و حکومت، حل نشده باقی می ماند و بر بحث های منطقه ای مسلط خواهد بود.
به ویژه، این موضوع که چه کسی مسئولیت بازسازی غزه را برعهده دارد، در بحث های سیاسی مطرح خواهد شد، زیرا کشورهای عربی و کشورهای کمک کننده غربی که قبلاً بازسازی پس از چندین دور تخریب را تامین مالی کرده اند، به ناچار با یک دوگانگی بزرگ در انجام مجدد این کار مواجه خواهند شد. .
پیامدهای این کارزار فراتر از پیامدهای ژئوپلیتیک فوری است. همانطور که در مجمع 2023 دوحه تاکید شد، اقدامات اسرائیل که به مجازات دسته جمعی و جنایت علیه بشریت تبدیل شده است، موجی از خشم را در میان جوانان در سراسر خاورمیانه و فراتر از آن برانگیخته است.
این احساس فقط یک واکنش زودگذر نیست، بلکه انتظار می‌رود که برای سال‌ها، احتمالاً دهه‌ها طنین‌انداز شود و بر چشم‌انداز سیاسی-اجتماعی منطقه تأثیر بگذارد.
چه در سال 2024 و چه در سال های آینده، این خط گسل جمعیتی و سیاسی در نهایت به فروپاشی معاهدات صلح بین اسرائیل و کشورهای مختلف عربی مانند مصر و اردن کمک خواهد کرد، زیرا رهبران اقتدارگرا تلاش می کنند تا با احساسات عمومی که قاطعانه مخالف عادی سازی است در تماس باشند.
تغییر چشم انداز ژئوپلیتیکی
ثانیاً، نقش سازمان ملل در خاورمیانه، به ویژه در سال 2023، با ناکامی های قابل توجهی همراه بوده است و کارآیی آن در منطقه را مورد تردید قرار داده است. ناتوانی سازمان ملل در ارائه پاسخی موثر به بحران انسانی پس از زلزله در شمال غرب سوریه و انفعال آن در جریان لشکرکشی گسترده اسرائیل به نوار غزه، این کاستی ها را برجسته کرده است.
این رویدادها نه تنها سوالاتی را در مورد ظرفیت سازمان ملل برای مدیریت درگیری های منطقه ای، بلکه ارتباط آن با چشم انداز ژئوپلیتیکی در حال تغییر را مطرح کرده است.
در پاسخ به این چالش ها، سال 2024 ممکن است شاهد اولین گام های آزمایشی به سمت همکاری منطقه ای در پیشگیری از مناقشه و بازسازی پس از جنگ باشد. با تزلزل مکانیسم های حکمرانی جهانی، کشورهای خاورمیانه به طور فزاینده ای نیاز به راه حل های ریشه دار منطقه ای را تشخیص می دهند.
این تغییر با از بین رفتن تدریجی تنش‌های منطقه‌ای تسهیل می‌شود، و امکان ظهور رویکردهای مشترک و هماهنگ منطقه‌ای را فراهم می‌کند که مبتنی بر آشنایی فرهنگی و نزدیکی جغرافیایی است، بنابراین جایگزینی قابل اجرا برای مداخلات خارجی ارائه می‌کند.
با این حال، چنین راه‌حل‌های منطقه‌ای باید بر چالش واگرایی‌های سیاسی و رقابت‌های تاریخی، که نیازمند بسترهای جدید برای گفت‌وگو و همکاری منظم است، غلبه کند.
ثالثاً، چشم‌انداز اقتصادی در منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا در سال 2024 به شدت تحت تأثیر، تأثیرات منفی بحران غزه قرار خواهد گرفت.
صندوق بین المللی پول پیش از این چشم انداز اقتصادی 2024 خود را برای منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا کاهش داده است که دلیل آن تاثیرات قابل توجه بر تجارت، اعتماد سرمایه گذاری و گردشگری است.
این رکود اقتصادی به ویژه در کشورهای متاثر از درگیری و بحران مانند یمن، سوریه و سودان که نه تنها برای حل و فصل درگیری‌های جاری در تلاش هستند، بلکه با تورم افسارگسیخته و اختلالات زنجیره تامین نیز دست و پنجه نرم می‌کنند، شدید است.
این چالش‌ها باعث تشدید شکاف اقتصادی در منطقه می‌شوند و این کشورها به طور بالقوه در تلاش گسترده‌تر برای تنوع و ثبات اقتصادی عقب می‌مانند.
در این زمینه، کشورهایی مانند عربستان سعودی، قطر و امارات متحده عربی با تمرکز بر بخش‌هایی مانند فناوری، ورزش، گردشگری و انرژی‌های تجدیدپذیر، گام‌های قابل توجهی برای دور شدن از وابستگی به نفت برداشته‌اند.
با این حال، چالش برای سال 2024 این خواهد بود که از مشکلات اقتصادی عبور کنیم و در عین حال اطمینان حاصل کنیم که تلاش‌های متنوع‌سازی هم فراگیر و هم پایدار هستند. موفقیت این استراتژی ها در تعیین انعطاف پذیری و رشد اقتصادی بلندمدت کشورهای خاورمیانه و شمال افریقا حیاتی خواهد بود، به خصوص که اقتصاد جهانی به طور فزاینده ای به سمت انرژی سبز و نوآوری دیجیتال حرکت می کند.
آمادگی در برابر بلایای طبیعی
در نهایت، با نگاه به سال 2024، ضرورت آمادگی در برابر بلایا در خاورمیانه بیش از هر زمان دیگری ضروری است.
سال گذشته آسیب پذیری منطقه به ویژه با زمین لرزه های ویرانگر در شمال سوریه، ترکیه و مراکش و سیل های فاجعه بار در لیبی را آشکارا برجسته شد.
این بلایا نه تنها صدمات انسانی و اقتصادی-اجتماعی عظیمی را به بار آورده است، بلکه عدم آمادگی منطقه را برای چنین بلایایی آشکار کرده است.
مقیاس تخریب تجربه شده در سال 2023 به عنوان یک زنگ هشدار حیاتی عمل کرد. این موضوع بر نیاز کشورهای عربی به سرمایه گذاری قابل توجه برای آمادگی در برابر بلایا، از جمله توسعه زیرساخت های قوی، سیستم های هشدار اولیه و مکانیسم های موثر واکنش اضطراری تاکید کرد.
با آشکارتر شدن اثرات تغییرات آب و هوایی، احتمال وقوع چنین مخاطرات طبیعی افزایش می‌یابد و اتخاذ استراتژی‌های جامع برای کاهش بلایا را برای منطقه ضروری می‌سازد.
در حالی که توجه جهانی اغلب به درگیری‌های ژئوپلیتیکی مانند تشدید تنش اخیر در غزه معطوف می‌شود، اهمیت آمادگی در برابر بلایا نباید تحت الشعاع قرار گیرد.
ظرفیت منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا برای پیش‌بینی، واکنش در برابر بلایای بزرگ، تعیین‌کننده ی ثبات آینده آن است.
