مقدمه
در دوره‌ای که اقتصاد ایران با سلطه کالاهای وارداتی، امتیازات خارجی، و نبود زیرساخت‌های تولیدی دست‌وپنجه نرم می‌کرد، حاج محمدحسن امین‌الضرب به عنوان یک بازرگان پیشرو، مفهوم «تولید ملی» را به‌صورت عملی در دستور کار قرار داد.
برخلاف بسیاری از تجار زمان خود که سود را در واردات می‌دیدند، او تلاش کرد با تأسیس صنایع بومی، اشتغال‌زایی، حمایت از صنعتگران داخلی و مبارزه با نفوذ کالاهای خارجی، بنیان‌های یک اقتصاد خوداتکا را پی‌ریزی کند. عملکرد او نمونه‌ای پیشرو از ملی‌گرایی اقتصادی محسوب می‌شود.
در مقاله ای تحت عنوان معرفی حاج محمد حسن اصفهانی یا امین الضرب؛ اولین کارآفرین ایران به معرفی کامل این تاجر ملی گرا و و اولین کارآفرین ایرانی پرداخته شده است. در این مطلب از اتاق 24 به جنبه ی مهمی از اقدامات وی در جهت حمایت از تولید ملی در دوره قاجار پرداخته شده است.
امین‌الضرب؛ الگوی تاجر تولیدمحور در دوره قاجار
در دوره قاجار، که بخش عمده‌ای از فعالیت اقتصادی کشور بر واردات کالاهای خارجی و تجارت سنتی استوار بود، حاج محمدحسن امین‌الضرب مسیری متفاوت را برگزید. او برخلاف بسیاری از تجار زمان خود که در جست‌وجوی سود فوری از راه واردات اجناس فرنگی بودند، به تولید داخلی و تقویت زیرساخت‌های صنعتی ایران روی آورد. این تفاوت رویکرد، از او چهره‌ای متمایز و پیشرو ساخت.
امین‌الضرب به‌خوبی دریافته بود که وابستگی بیش از حد به کالاهای خارجی، اقتصاد کشور را آسیب‌پذیر می‌کند و استقلال اقتصادی را از بین می‌برد. بر همین اساس، با سرمایه شخصی اقدام به راه‌اندازی کارخانه‌هایی در حوزه‌های مختلف از جمله برق، فلزکاری، و پارچه‌بافی کرد. یکی از اولین و مهم‌ترین اقدامات او، راه‌اندازی نخستین کارخانه برق در تهران بود که روشنایی بخشی از پایتخت را برای نخستین بار با نیروی الکتریسیته تأمین کرد. این اقدام نه‌تنها نمادی از نوسازی فنی کشور بود، بلکه گامی عملی در جهت تولید داخلی و کاستن از وابستگی به خدمات و تجهیزات وارداتی محسوب می‌شد.
از دیگر اقدامات قابل توجه امین‌الضرب، تأسیس کارگاه‌هایی برای ساخت تجهیزات صنعتی و حمایت از استادکاران ایرانی بود. او با به‌کارگیری نیروهای فنی بومی و آموزش آنان، تلاش کرد تا مهارت تولید را در داخل کشور توسعه دهد و از ورود بی‌رویه کالاهای خارجی جلوگیری کند.
حمایت امین‌الضرب از تولید ملی، نه حاصل شعار بلکه برخاسته از نگاهی راهبردی به آینده اقتصاد ایران بود. او در عین پایبندی به اصول بازرگانی، دغدغه رشد صنعتی کشور را داشت و این ترکیب از آگاهی تجاری و تعهد ملی، او را به الگویی ممتاز از یک تاجر تولیدمحور در ایران پیشامدرن تبدیل کرد.
حمایت از صنایع بومی: تأسیس کارخانه‌های ایرانی با سرمایه شخصی
در روزگاری که ایران گرفتار سلطه کالاهای وارداتی، امتیازات استعماری، و بی‌توجهی حکومت به تولید داخلی بود، حاج محمدحسن امین‌الضرب با دیدگاهی متفاوت و بلندپروازانه، پا در مسیر ساخت و حمایت از صنایع بومی گذاشت. او به‌جای آن‌که مانند بسیاری از تجار هم‌دوره‌اش صرفاً به واردات سودآور بسنده کند، بخش قابل‌توجهی از ثروت شخصی خود را صرف راه‌اندازی صنایع ملی کرد؛ آن هم در شرایطی که نه حمایت دولتی در کار بود و نه زیرساخت فنی آماده‌ای در کشور وجود داشت.
یکی از نخستین اقدامات او، تأسیس کارخانه برق در تهران بود. این کارخانه که در محله «سنگلج» پایتخت راه‌اندازی شد، برای نخستین‌بار بخشی از شهر را روشن کرد. این اتفاق در زمان ناصرالدین‌شاه افتاد و چنان تأثیرگذار بود که شاه شخصاً از آن بازدید کرد. امین‌الضرب تمامی هزینه‌های خرید تجهیزات، انتقال آن‌ها از اروپا، استخدام مهندسان خارجی و آموزش کارگران ایرانی را خود پرداخت کرد، بی‌آنکه کمکی از دولت دریافت کند.
افزون بر کارخانه برق، او کارگاه‌های دیگری نیز در حوزه فلزکاری، پارچه‌بافی و تولید ابزارهای صنعتی پایه‌گذاری کرد. هدف او روشن بود: ایجاد ظرفیت تولیدی پایدار در کشور، اشتغال‌زایی برای جوانان، و کاهش وابستگی به کالاهای خارجی. به‌ویژه در حوزه نساجی، او تلاش کرد تا با راه‌اندازی کارگاه‌هایی برای بافت پارچه‌های ایرانی، جایگزینی برای منسوجات وارداتی اروپایی فراهم آورد.
امین‌الضرب باور داشت که استقلال اقتصادی بدون تولید داخلی ممکن نیست. به همین دلیل، حتی در مواقعی که از نظر مالی دچار فشار می‌شد، حمایت از تولید ملی را رها نکرد. برخلاف منطق اقتصادی متداول زمانه‌اش، او سود کوتاه‌مدت را فدای توسعه بلندمدت کشور می‌کرد. این دیدگاه ملی‌گرایانه در عمل، نه‌تنها الگویی برای تجار دیگر شد، بلکه پایه‌های یک درک نوین از «تولید به‌مثابه سرمایه‌گذاری ملی» را در ایران بنیان گذاشت.
او به درستی درک کرده بود که ایران بدون صنایع بومی، تنها بازار مصرف دیگران خواهد بود؛ بنابراین از جیب خود خرج کرد تا چرخ تولید در کشور به حرکت درآید. چنین رفتاری، در تاریخ اقتصاد ایران بی‌نظیر یا دست‌کم کم‌نظیر است.
مواجهه با کالاهای وارداتی: نقد امتیازات اقتصادی خارجی از نگاه امین‌الضرب
در اواخر قرن سیزدهم هجری قمری، اقتصاد ایران بیش از هر زمان دیگری زیر سایه امتیازات خارجی و سیطره کالاهای وارداتی قرار گرفته بود. دولت قاجار، برای تأمین هزینه‌های دربار و پاسخ‌گویی به فشارهای سیاسی قدرت‌های بزرگ، امتیازاتی بلند مدت و گسترده به روس‌ها، انگلیسی‌ها و دیگر کشورها اعطا می‌کرد؛ امتیازهایی چون گمرکات، راه‌آهن، تلگراف، معادن، تجارت چای و تنباکو که عملاً بخش بزرگی از اقتصاد کشور را از کنترل داخلی خارج کرده بود.
در چنین شرایطی، حاج محمدحسن اصفهانی ملقب به امین‌الضرب نه تنها به عنوان یک بازرگان موفق، بلکه به مثابه یک ناظر هوشیار اقتصادی، از نخستین کسانی بود که به زیان‌های این امتیازات پی برد و علیه آن‌ها موضع گرفت. او به‌صراحت اعلام می‌کرد که این امتیازها تولید داخلی را نابود و بازار ایران را به انبار کالاهای بیگانه تبدیل می‌کند. به باور او، کالاهای خارجی نه تنها مانع رشد صنایع بومی‌اند، بلکه به قیمت جان و نان صنعتگران و کارگران ایرانی وارد کشور می‌شوند.
امین‌الضرب در نامه‌ها و سخنانش که در اسناد تاریخی نیز آمده، بارها اشاره کرده که امتیازات خارجی، نه توسعه، بلکه استثمار در پوشش مدرنیته‌اند. او با استناد به عملکرد کمپانی هند شرقی و شرکت‌های روسی در قفقاز، هشدار می‌داد که ادامه این روند، اقتصاد کشور را به کلی وابسته خواهد کرد. از همین رو، در جلسات «مجلس وکلای تجار» که به پیشنهاد خودش تأسیس شد، بر لزوم حمایت از تولید داخلی و مقابله با واردات بی‌رویه تأکید داشت.
یکی از نمونه‌های بارز اقدام عملی او، مخالفت با امتیاز انحصاری تنباکو بود که به جنبش بزرگ تحریم تنباکو انجامید. گرچه امین‌الضرب مستقیماً در صف روحانیان نبود، اما بازرگانانی چون او نقش مهمی در ترویج این مبارزه اقتصادی ایفا کردند.
او همچنین با همکاری دیگر تجار ملی‌گرا، در تنظیم تعرفه‌های گمرکی عادلانه، تلاش کرد موانعی برای ورود بی‌ضابطه کالاهای خارجی ایجاد شود تا دست‌کم فرصت رقابت برای صنایع نوپای داخلی فراهم گردد.
دیدگاه امین‌الضرب در این زمینه فراتر از منافع شخصی بود. او می‌دانست اگر تاجر ایرانی فقط به سود امروز بیندیشد، فردای کشور به دست دیگران خواهد افتاد. از این رو، او در برابر موج واردات بی‌رویه و امتیازات استعماری ایستاد و تبدیل به یکی از نخستین چهره‌های منتقد وابستگی اقتصادی ایران شد.
نقش آموزش و تربیت نیروی متخصص در حمایت از تولید داخلی توسط امین‌الضرب
در دوره‌ای که ایران از نظر علمی و فنی فاصله زیادی با دنیای صنعتی غرب داشت و آموزش مهارت‌های تخصصی در کشور تقریباً نادیده گرفته می‌شد، حاج محمدحسن اصفهانی ملقب به امین‌الضرب به اهمیت «دانش فنی» برای پشتیبانی از تولید داخلی پی برده بود.
او به‌درستی دریافته بود که راه‌اندازی کارخانه و ابزار تولید، تنها با خرید تجهیزات خارجی ممکن نیست؛ بلکه کشور نیازمند نیروهای متخصص، مهندسان آگاه و کارگران ماهری است که بتوانند این ابزار را به درستی به کار گیرند و توسعه دهند.
امین‌الضرب در جریان سفرهایش به اروپا، به ویژه به روسیه و فرانسه، با نظام آموزش فنی و تربیت نیروی کار آشنا شد. او با دیدن مدارس صنعتی و کارگاه‌های آموزشی غربی، به این نتیجه رسید که بدون انتقال این تجربه به ایران، هرگونه صنعتی‌سازی تنها بر کاغذ خواهد ماند. بر همین اساس، بخشی از سرمایه خود را صرف تربیت نیروی متخصص کرد.
برخی از اسناد تاریخی نشان می‌دهد که او چندین جوان ایرانی را با هزینه شخصی به خارج از کشور فرستاد تا آموزش‌های فنی ببینند و سپس به ایران باز گردند و در کارخانه‌ها مشغول به کار شوند.
از سوی دیگر، او در داخل کشور نیز تلاش کرد محیط‌هایی برای یادگیری عملی ایجاد کند. کارگاه‌های تحت نظارت او فقط محل تولید کالا نبودند، بلکه مکانی برای انتقال تجربه و آموزش مهارت‌های صنعتی محسوب می‌شدند. مهندسان خارجی که برای راه‌اندازی تأسیسات صنعتی به ایران دعوت کرده بود، موظف بودند دانش خود را به شاگردان ایرانی منتقل کنند.
امین‌الضرب به این اصل پایبند بود که بدون تربیت انسان آگاه و ماهر، هیچ کالای ایرانی نمی‌تواند در برابر سیل واردات رقابت کند. از این‌رو، او پیش از آن که آموزش فنی در ایران به صورت نهادینه مطرح شود، این مفهوم را در عمل پیاده کرد. نگاه او به انسان، فقط به‌عنوان نیروی کار ساده نبود، بلکه به‌عنوان سرمایه‌ای برای پیشرفت کشور دیده می‌شد.
این رویکرد آگاهانه و پیش‌دستانه به آموزش تخصصی، یکی از مهم‌ترین ارکان پنهان ولی مؤثر در حمایت امین‌الضرب از تولید داخلی به شمار می‌آید. او عملاً پیوندی میان صنعت و آموزش برقرار کرد که برای ایران آن روز، بسیار نو و آینده‌نگرانه بود.
همکاری با نهادهای مدنی و دولت برای نوسازی اقتصاد ملی
یکی از ویژگی‌های برجسته حاج محمدحسن اصفهانی، درک او از اهمیت «هم‌افزایی» میان بخش خصوصی، نهادهای مدنی و ساختار حاکمیت برای نوسازی اقتصاد ایران بود. برخلاف بسیاری از بازرگانان سنتی که از دخالت در امور حکومتی پرهیز می‌کردند، او اعتقاد داشت که بدون ارتباط و تعامل با دولت و نهادهای تازه تأسیس، توسعه اقتصادی ممکن نیست.
امین‌الضرب از پایه‌گذاران «مجلس وکلای تجار» بود؛ نهادی صنفی و مدنی که با هدف دفاع از منافع بازرگانان ایرانی و حمایت از تولید داخلی تشکیل شد. این مجلس که بعدها به شکل‌گیری اتاق تجارت تهران انجامید، نقشی کلیدی در تنظیم تعرفه‌ها، مقابله با امتیازات خارجی و ارائه پیشنهادهای اقتصادی به دولت ایفا کرد.
او همچنین از نخستین نمایندگان بخش خصوصی در مجلس شورای ملی بود. حضور او در این نهاد قانون‌گذاری، فرصتی برای پیوند دغدغه‌های اقتصادی ملت با سیاست‌های کلان کشور فراهم آورد. تلاش‌های او برای تدوین قوانین حمایت از صنایع، اصلاح نظام گمرکی و تقویت زیرساخت‌های تولید، بخشی از میراث تعامل‌محور و اصلاح‌طلبانه‌اش در مسیر نوسازی اقتصاد ایران به شمار می‌رود.
نگاه دینی و اخلاقی امین‌الضرب به حمایت از تولید ایرانی
حاج محمدحسن اصفهانی تنها یک بازرگان نبود؛ او باوری عمیق به نقش دین و اخلاق در اقتصاد داشت. برخلاف نگاه سودمحور برخی تجار دوره قاجار، او بر این باور بود که کسب و کار نه فقط برای منفعت فردی، بلکه وسیله‌ای برای خدمت به جامعه اسلامی و دفاع از کیان اقتصادی ایران است. در اسناد و نامه‌های به جا مانده از او، بارها تأکید شده که حمایت از تولید داخلی را نوعی «وظیفه دینی» می‌دانست، چراکه وابستگی اقتصادی به بیگانگان را مایه تضعیف عزت مسلمانان تلقی می‌کرد.
امین‌الضرب با استناد به اصول فقهی مانند نهی از اسراف، تقویت اقتصاد مسلمین، و حمایت از مظلوم، از ورود بی‌رویه کالاهای خارجی که کارگران ایرانی را بیکار می‌کرد، انتقاد می‌نمود. او حتی در پرداخت دستمزد و تنظیم قیمت‌ها، بر انصاف و عدالت تأکید داشت و معتقد بود سرمایه‌دار مسلمان باید سود خود را با رفاه عمومی هماهنگ کند.
این نگاه دینی و اخلاق‌محور، به او انگیزه‌ای مضاعف برای سرمایه‌گذاری در تولید ایرانی می‌داد. او اقتصاد را نه صرفاً یک حوزه فنی، بلکه میدان مسئولیت اجتماعی و دینی می‌دید؛ برداشتی که او را از بسیاری از هم‌عصرانش متمایز کرد.
نتیجه گیری
بررسی زندگی و اقدامات حاج محمدحسن اصفهانی نشان می‌دهد که او نه تنها یک تاجر موفق، بلکه بنیان‌گذار نوعی «اقتصاد ملی‌گرایانه» در ایران دوره قاجار بود؛ اقتصادی که بر سه اصل کلیدی استوار بود: حمایت از تولید داخلی، استقلال از نفوذ اقتصادی بیگانگان، و اتکا به نیروی انسانی متخصص.
در زمانه‌ای که اقتصاد کشور تحت سیطره امتیازات استعماری و واردات بی‌رویه قرار داشت، امین‌الضرب با سرمایه شخصی و درکی آینده‌نگر، پایه‌گذار نهادهایی شد که بعدها به رکن‌های اصلی اقتصاد نوین ایران تبدیل شدند.
تأسیس کارخانه برق، حمایت از صنایع دستی و ماشینی بومی، انتقال دانش فنی، تربیت نیروی متخصص، تأسیس نهادهای صنفی چون مجلس وکلای تجار، و حضور در مجلس شورای ملی برای قانون‌گذاری اقتصادی، همگی بخشی از میراث فکری و عملی او هستند. این میراث فراتر از زمان خود تأثیر گذاشت و الگویی برای بازرگانان، کارآفرینان و سیاست‌گذاران دوره مشروطه و پهلوی اول گردید.
میراث امین‌الضرب در ذهنیت اقتصادی ایران نیز نقش‌آفرین بود. او تفکری را رواج داد که می‌گفت «تولید داخلی نه فقط یک فعالیت اقتصادی، بلکه یک مسئولیت ملی و دینی است.» این نگاه، که تا پیش از او سابقه چندانی نداشت، به‌تدریج در میان اقشار نوگرای کشور جا افتاد و راه را برای شکل‌گیری نهادهای صنعتی و تولیدی مستقل هموار کرد.
اگرچه بسیاری از صنایع تأسیس‌شده توسط او بعدها به دلایل گوناگون دچار افول شدند، اما اندیشه پشت آن‌ها، یعنی خودباوری اقتصادی و ترجیح تولید ایرانی بر مصرف خارجی، همچنان یکی از ارکان گفتمان اقتصادی ملی در ایران معاصر باقی مانده است.
